موسیقی شب| مرغ سحر

شجاع انوری- سرویس فرهنگ و هنر «خبر جنوب» /«مرغ سحر» نام تصنیف مشهوری است که به خاطر معنای آزادی‌خواهانه و نثر روان آن، در حافظه‌ی تاریخی ایرانیان علی‌الخصوص خواننده‌گان و هنرمندان عرصه‌ی موسیقی جای‌گاه مهمی را به خود اختصاص داده است.

استاد ملک‌الشعرا بهار در آن ایام به نثر و نظم سخن‌های بسیاری درباره‌ی مشروطه‌خواهی و آزادی بر کاغذ آورده و از سروده‌های آزادی‌خواهانه‌ی خود بسیار یاد کرده است، اما در هیچ‌یک از آن‌ها اشاره‌ا‌ی به ترانه‌ی «مرغ سحر» و مضمون آن نداشته و حتا زمانی که این ترانه برای نخستین بار به صورت تصنیف اجرا شد، نام سراینده‌ی آن، گفته نشد و پنهان باقی ماند.

مرغ سحر نخستین بار در تاریخ هفتم تیرماه سال ۱۳۰۶ (دقیقن ۹۷ سال و هفت روز پیش) در جریان جشنی که روزنامه‌ی ناهید به مناسبت ششمین سال‌گرد تأسیس خود در باغ آقای «سهم‌الدوله» برگزار کرده بود، در دستگاه ماهور به عنوان اثر طبع یکی از اساتید سخن اجرا شد و این روزنامه که فعالیت‌اش در زمینه‌ی طنز و شعر بود، متن شعر مرغ سحر را به‌صورت ضمیمه‌ی نخستین شماره‌ی سال هفتم خود انتشار داد.

در مورد زمان اصلی سروده شدن ترانه‌ی «مرغ سحر» اختلاف نظرات متعددی وجود دارد و در کل می‌توان گفت که سرایش این ترانه در دوران کوران سقوط «سلسله‌ی قاجار» و روی کار آمدن «رضاخان پهلوی» رخ داده است هر چند برخی آن را مرتبط به اوج حوادث دوران «محمدعلی‌‌شاه قاجار» و بسته شدن مجلس شورای ملی و بلاتکلیفی مملکت می‌دانند و معتقدند که استاد بهار این ترانه را در لحظاتی بسیار حساس نگاشته است.

این شعر که تازه منتشر شده بود، به «مرغ سحر» و «ناله‌ی مرغ سحر» مشهور شد. در آن زمان و حتا پس از نخستین اجرای آن، نام اصلی سراینده در هاله‌ای از ابهام قرار داشت و کسی به درستی نمی‌دانست که «ملک‌الشعرا بهار»، شاعر این ترانه است. هر چند به دلیل حجم بالای ادبی شعر، این موضوع به تدریج آشکار گشت و بر همگان مشخص گردید که کسی جز بهار نمی‌توانسته سراینده‌ی آن باشد.

در سالیان بعد نیز، مرغ سحر با صدای خانم «ملوک ضرابی» و سپس توسط خانم «قمرالملوک وزیری» به صورت متعدد اجرا شد که بی ‌درنگ در همه‌ی ذهن‌ها و دل‌ها جای گرفت. آهنگ این اثر، در دستگاه ماهور، اثری از مرتضا نی‌داوود، بارها توسط هنرمندان مختلف ایران اجرا شده است که از جمله معروف‌ترین آن‌را می‌توان به اجرای نادر گلچین و هم‌چنین اجرای بدیع‌زاده و هم‌چنین با اجرای بی‌نظیر فرهاد مهراد اشاره کرد. البته نمی‌توان انکار کرد که علت معروفیت و محبوب شدن این تصنیف در زمانِ حال حاضر و درواقع محبوب‌ترین اجراهای این تصنیف از استاد محمدرضا شجریان است که اغلب به خواست مردم، مکررن در کنسرت‌های او اجرا و به گوش می‌رسد. متن کامل شعر «مرغ سحر» را در زیر بخوانید و چند اجرای شکوه‌مند آن را بشنوید.

بند اول:

مرغ سحر ناله سر کن

داغ مرا تازه‌تر کن

زآه شرربار، این قفس را

برشکن و زیر و زبر کن

بلبل پربسته ز کنج قفس درآ

نغمه‌ی آزادی نوع بشر سُرا

وز نفسی عرصه‌ی این خاک توده را

پر شرر کن

ظلم ظالم، جور صیاد

آشیانم داده بر باد

ای خدا! ای فلک! ای طبیعت!

شام تاریک ما را سحر کن

نوبهار است، گل به بار است

ابر چشمم ژاله‌بار است

این قفس چون دلم تنگ و تار است

شعله فکن در قفس ای آه آتشین!

دست طبیعت گل عمر مرا مچین

جانب عاشق، نگه ای تازه گل! از این

بیش‌تر کن

مرغ بیدل

شرح هجران

مختصر، مختصر، مختصر کن

بند دوم:

عمر حقیقت به سر شد

عهد و وفا پی‌سپر شد

ناله‌ی عاشق، ناز معشوق

هر دو دروغ و بی‌اثر شد

راستی و مهر و محبت فسانه شد

قول و شرافت همگی از میانه شد

از پی دزدی وطن و دین بهانه شد

دیده تر شد

ظلم مالک، جور ارباب

زارع از غم، گشته بی‌تاب

ساغر اغنیا پر می ناب

جام ما پر ز خون جگر شد

ای دل تنگ! ناله سر کن

از قوی‌دستان حذر کن

از مساوات صرف‌نظر کن

ساقی گل‌چهره! بده آب آتشین

پرده‌ی دل‌کش بزن، ای یار دل‌نشین!

ناله برآر از قفس، ای بلبل حزین!

کز غم تو، سینه‌ی من پرشرر شد

کز غم تو سینه‌ی من

پرشرر، پرشرر، پرشرر شد