از ماهی گلی هم کم‌تمرکزتر شده‌ایم؟ راز ذهن کم‌تمرکز امروز

سیما زعفرانچی _ «خبرجنوب»/ این روزها کمتر کسی می‌تواند بدون چک‌کردن مداوم گوشی، تماشای ویدیوهای کوتاه یا اسکرول کردن شبکه‌های اجتماعی کاری را تمام کند. بسیاری از ما حتی هنگام مطالعه یا کار، لحظه‌ای حواسمان پرت می‌شود و تمرکز طولانی مدت به یک آرزو تبدیل شده است. اما آیا این فقط مشکل فردی ماست یا نشانه‌ای از تغییر عمیق در ذهن انسان‌هاست؟ پژوهش‌ها نشان می‌دهند توانایی تمرکز انسان‌ها در دو دهه اخیر به شکل چشمگیری کاهش یافته و فناوری‌های دیجیتال نقش پررنگی در این تغییر ایفا کرده‌اند. مطالعات می گویند که تمرکز انسان‌ها در ۲۰ سال گذشته به‌طور محسوسی کاهش پیدا کرده است. هم‌زمان با گسترش شبکه‌های اجتماعی، ویدیوهای کوتاه و محتوای سطحی که گاهی از آن با عنوان «پوسیدگی مغز» یاد می‌شود، توانایی تمرکز عمیق در بسیاری از افراد تضعیف شده است.

افسانه «تمرکز کمتر از ماهی گلی» از کجا آمد؟

سال‌ها پیش تیتر جنجالی‌ای منتشر شد که می‌گفت «تمرکز انسان از ماهی گلی هم کمتر شده است». بعدها مشخص شد این ادعا از نظر علمی نادرست بوده و بر پایه آمار جعلی شکل گرفته، اما به‌سرعت در جهان پخش شد. دلیلش هم روشن بود؛ چون با تجربه روزمره مردم هم‌خوانی داشت و خیلی‌ها احساس می‌کردند واقعاً دیگر نمی‌توانند مثل قبل تمرکز کنند.

محتوای کوتاه و مغزهای بی‌قرار

با رشد پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام یا تیک‌تاک، محتواها به‌شدت کوتاه شده‌اند. بسیاری از کاربران ویدیوهای بالای یک دقیقه را خسته‌کننده یا استرس‌زا می‌دانند و الگوریتم‌ها هم ویدیوهای زیر ۶۰ ثانیه را بیشتر به نمایش می‌گذارند. این روند فقط به شبکه‌های اجتماعی محدود نیست؛ از حذف مکث‌ها در ویدیوهای یوتیوب گرفته تا گوش‌دادن پادکست‌ها با سرعت بالا و کوتاه‌تر شدن آهنگ‌ها. حتی سرویس‌های استریم سریال‌هایی می‌سازند که بتوان آن‌ها را در پس‌زمینه دید، در حالی که مخاطب هم‌زمان مشغول اسکرول‌کردن است.

علم چه می‌گوید؟ تمرکز انسان چقدر کاهش یافته است

پژوهش‌های علمی این تغییر را تأیید می‌کنند. پروفسور گلوریا مارک، از پژوهشگران برجسته حوزه تمرکز و فناوری، می‌گوید در سال ۲۰۰۳ افراد به‌طور متوسط حدود دو دقیقه و نیم روی یک صفحه تمرکز می‌کردند. این عدد در سال ۲۰۱۲ به حدود یک دقیقه و ۱۵ ثانیه رسید و امروز به حدود ۴۷ ثانیه کاهش یافته است. به گفته او، این افت تمرکز به‌طور مستقیم با شیوه استفاده ما از فناوری‌های دیجیتال مرتبط است.

متخصصان علوم شناختی توضیح می‌دهند که گوشی‌های هوشمند حواس‌پرتی را دائماً در دسترس ما قرار داده‌اند. هر فکر کوچک یا کنجکاوی ساده می‌تواند ما را وادار کند کارمان را رها کنیم و سراغ گوشی برویم. به این ترتیب، مغز ما به تمرکزهای کوتاه عادت کرده و در واقع تمرین بی‌تمرکزی انجام داده است. ما محتوای کوتاه می‌خواهیم، همان محتوا تولید می‌شود و این چرخه مدام تقویت می‌شود.

دیدن سریال هم‌زمان با خرید اینترنتی یا چک‌کردن شبکه‌های اجتماعی شاید حس پربازده بودن بدهد، اما پژوهش‌ها نشان داده‌اند این عادت کنترل شناختی را ضعیف می‌کند و احتمال خطا را بالا می‌برد. افرادی که دائماً چند رسانه را هم‌زمان مصرف می‌کنند، سخت‌تر می‌توانند حواس‌پرتی‌ها را کنار بزنند.

افت کتاب‌خوانی و زنگ خطر برای سواد

هم‌زمان با کاهش تمرکز، میزان کتاب‌خوانی هم در بسیاری از کشورها افت کرده است. درصد قابل توجهی از بزرگسالان در طول یک سال حتی یک کتاب هم نمی‌خوانند و جوانان کم‌مطالعه‌ترین گروه هستند. استادان دانشگاه می‌گویند دانشجویانی که قبلاً می‌توانستند در مدت کوتاهی چند رمان بخوانند، حالا به‌سختی یک کتاب را تمام می‌کنند. برخی نویسندگان معتقدند حتی ادبیات هم ناچار شده خود را با تمرکز کوتاه مخاطبان تطبیق دهد.

خواندن کتاب فقط سرگرمی نیست. مطالعه عمیق به رشد واژگان، تفکر انتقادی، همدلی، تخیل و سلامت روان کمک می‌کند. کاهش کتاب‌خوانی می‌تواند بر کیفیت آموزش، گفت‌وگوی اجتماعی و حتی مشارکت مدنی اثر منفی بگذارد و جامعه را سطحی‌تر کند.

کارشناسان هشدار می‌دهند که کودکان و نوجوانان بیشترین آسیب را می‌بینند. مغز آن‌ها هنوز کامل رشد نکرده و کنترل خودشان ضعیف‌تر است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند استفاده زیاد از شبکه‌های اجتماعی، تمرکز کودکان را به‌شدت کاهش می‌دهد، به‌طوری که برخی کشورها محدودیت‌های سنی جدی برای استفاده از این پلتفرم‌ها وضع کرده‌اند.

آیا می‌شود تمرکز را دوباره تقویت کرد؟

با وجود همه این نگرانی‌ها، متخصصان تأکید می‌کنند که هنوز دیر نشده است. تمرکز مثل عضله است و می‌توان آن را دوباره ساخت. کم‌کردن زمان استفاده از گوشی، دور گذاشتن آن هنگام کار یا مطالعه، تعیین زمان مشخص برای چک‌کردن پیام‌ها، خواب کافی و حتی گذراندن زمان کوتاه در طبیعت، همگی به افزایش تمرکز کمک می‌کنند.

مشکل از شما نیست؛ از دنیای حواس‌پرت‌کن است

اگر تمرکزتان کم شده، این نشانه ضعف یا تنبلی شما نیست. دنیای امروز عمداً طوری طراحی شده که توجه ما را بدزدد و از غریزه‌های قدیمی مغزمان استفاده کند. شاید ساده‌ترین و مؤثرترین راه برای بازگرداندن تمرکز این باشد که گاهی گوشی را زمین بگذاریم و اجازه ندهیم همه توجه‌مان در اختیار صفحه‌نمایش‌ها باشد.