دهه نودی‌ها، بومیان دنیای دیجیتال!

فاطمه مقدم/ گوشی را میان دست‌های کوچک کودکانه اش می‌گیرد و خیلی سریع بازی جدید را دانلود و نصب می‌کند، سپس شروع به بازی می‌کند و در عین حال به سرعت از زیر و بم بازی که اولین بار است با آن مواجه شده سر درمی‌آورد. در همان حین پیام‌هایی که در نوار بالای گوشی می‌آید را می‌خواند و جواب‌ها را با فارسی شکسته بسته ای که یک سال است نوشتنش را در مدرسه یاد گرفته تایپ می‌کند و بر می‌گردد سر بازی... حتماً شما هم چنین تجربه ای داشته اید، تجربه نصب برنامه ای جدید روی گوشی تان توسط کودک خردسال خود یا خویشاوندان تان و حتماً شما هم با چشمان گرد از توانایی کودک در شناخت برنامه‌های گوشی متعجب شده اید و دستانش را که سریع روی آیکون‌های گوشی می‌گردد تماشا کرده اید، و چیزی که برای شما ناشناخته است، او بلد است. متعجب اید که این فسقلی این چیزها را کجا یاد گرفته نکته این است به قول مهدی تدینی جامعه شناس و مترجم، اگر فناوری دیجیتال و فضای مجازی وارد زندگی ما شده کودکان نسل Z (متولدین نیمه دوم دهه هفتاد و متولدین دهه هشتاد) و بعد از آن (دهه نودی‌ها) از بدو تولد خود وارد دنیای فناوری شده اند. به عبارتی گوشی هوشمند وارد زندگی ما شد اما آن‌ها از ابتدا در دنیای فناوری به دنیا آمدند. آن‌ها حامل دانش پدران و مادران خود هستند از این رو آشنایی شان با این دنیا خیلی سریع تر از والدین شان انجام می‌شود. از سوی دیگر تمرکز کودکان در دنیای پیرامونی کم جمعیت شان (چه از نظر نداشتن خواهر و برادر و چه کم بودن جمعیت کودکان خویشاوند) دیگر روی رقابت با دیگران نیست بلکه بیشتر ‏درگیر کشف و پرورش خویش اند. کودکانی که اکثر نیازهایشان را با چند کلیک برآورده می‌کنند. حال از آن جا که همواره در رسانه‌ها درباره آسیب‌های سلامت جسمانی و روانی کودکان در فضای مجازی گفته شده این بار می‌خواهیم آن روی سکه تأثیر فضای مجازی بر بلوغ فکری کودکان را بررسی کنیم و ببینیم دنیای فناوری در زندگی کودکان و استقلال و بلوغ فکریشان ‏چه نقشی ایفا می‌کند و تا چه حد تأثیرگذار است؟

دسترسی به اطلاعات فراوان در دنیای مجازی زندگی کودکان را غنی کرده است

استاد روان شناسی دانشگاه آزاد مرودشت در این خصوص می‌گوید: کودکان نسل حاضر اغلب تبلت، گوشی موبایل یا لپ تاپ دارند و به انبوهی از اطلاعات دسترسی دارند هر چه دسترسی به منابع اطلاعات نیز برای بچه بیشتر فراهم شود و هر چه اطلاعات بیشتر باشد محیط ‏بچه غنی تر می‌شود.

دکتر نادره سهرابی می‌افزاید: از سوی دیگر به سبب آشنایی با این فضا، کودکان در استفاده از آن استقلال دارند و نیازمند کمک والدینشان برای دسترسی به اطلاعات نیستند، حال بازی باشد یا اطلاعات دیگر فرقی نخواهد داشت آن‌ها آرام آرام یاد می‌گیرند که باقی کارها را نیز خود انجام دهند.

وی تصریح می‌کند: دنیای فناوری برای کودک بسیار شگفت انگیز و جذاب است و همین کنجکاوی آن‌ها را پیش برده و باعث استقلال شان می‌شود.

این استاد دانشگاه بیان می‌کند: کمتر دیده می‌شود که یک کودک 10-12 ساله از والدینش بخواهد کاری برای او در فضای مجازی انجام دهد، حتی به عکس آن قدر که کودکان به والدین شان برای انجام برخی فعالیت‌ها در این فضا کمک می‌کنند والدین قادر به انجام کاری در فضای دیجیتال برای کودک خود نیستند که این خود باعث استقلال کودک می‌شود.

سهرابی با اشاره به اهمیت اطلاعات در پرورش هوش کودکان اضافه می‌کند: وراثت و محیط دو عامل مهم در رشد شناختی است. وراثت از طریق ژن‌ها منتقل می‌شود و نمی‌توان برای آن کاری کرد اما محیط آن چیزی است که در دسترس است و با غنی تر کردن محیط می‌توان کودکان را باهوش تر کرد.

وی ادامه می‌دهد: حتی اگر این کودکان از نظر ژنتیکی هوشی متوسط داشته باشند فناوری این محیط غنی را در اختیار بچه قرار می‌دهد و کودک در حالی که در خانه و در اتاق خود نشسته، همزمان با افراد متعددی در ارتباط است، کارتون دانلود می‌کند، کتاب دانلود می‌کند موسیقی و فیلم دانلود می‌کند و همه این داده‌ها نقش مهمی‌در رشد شناختی کودک دارد.

وی می‌افزاید: همچنین از آن جا که کودک در دوره ای از زندگی با این ابزار مواجه شده که هوش اش در حال شکل گرفتن و رشد است، توان یادگیری اش نیز افزایش می‌یابد و این توان منجر به استقلال آن‌ها حتی در حل مسائل دیگر می‌شود.

به گفته سهرابی دنیای فناوری جز رشد شناختی باعث رشد هیجانی کودک نیز می‌شود چون کودک با دوستان مختلفی در فضای مجازی آشنا شده و هوش هیجانی او نیز زود تر از نسل‌های پیشین رشد می‌یابد، از سویی با یافتن دوستان اجتماعی در شبکه‌های مجازی و از طریق بازی‌های شبکه ای ارتباط اجتماعی کودکان افزایش می‌باید و روابط اجتماعی آن‌ها گسترده می‌شود.

کودکان امروزی نسبت به والدینشان اعتماد به نفس بیشتری دارند

اکثر کودکان امروزی تک فرزند هستند و متأسفانه خواهر یا برادری ندارند که بتوانند با هم بازی کنند. گرفتاری‌ها و مشکلات اقتصادی خانواده‌ها نیز فرصت و تمایل برای ارتباط با خویشان و دوستان را کم کرده است و کودک فرصت بازی با کودکان دیگر خانواده‌ها و فامیل را مانند گذشته ندارند اما دنیای مجازی دری بزرگ تر به روی کودکان امروزی گشوده است.  

با همه گیری کرونا و آموزش کودکان سراسر ایران با استفاده از اینترنت و حضور در فضای مجازی، وابستگی کودک به این فضا بیشتر شده، بچه‌هایی که به گروه سازی با همکلاسی‌هایشان پرداختند حالا دیگر این گروه سازی را با دوستان‌شان ادامه می‌دهند، گروهی که ممکن است اعضایی بیش از ده نفر داشته باشد. این گسترش ارتباطات در حالی رخ  می‌دهد که کودکان نسل‌های قبل تنها ارتباط حساب شده‌ای با عده‌ای معدود از دوستان و خویشان داشتند. کودکان نسل حاضر به دلیل داشتن ابزارهای ابراز وجودی چون فضای مجازی جامعه پذیری بیشتری نسبت به نسل‌های پیشین دارند و ‏‏شخصیت اجتماعی آن‌ها زودتر و مستقل تر از پیشینیان شکل می‌گیرد.

به گفته دکتر تدینی داشتن ابزارهای ارتباطی گسترده ‏‏به کودکان اجازه داده است در ‏‏برابر اقتدارگرایی خانوادگی نیز مقاومت کنند و خیلی راحت پشتوانه و گریزهای روانی بیرون از خانه بیابند ‏‏از این رو فرمانبرداری برای آن‌ها چون پیشینیانشان امری بدیهی به شمار نمی‌رود.‏ توانایی حل مسأله و مهارت‌های ارتباطی بیشتر، توجه کودکان را زودتر به جامعه و مسائل آن معطوف می‌کند. ‏

سهرابی در خصوص اهمیت ارتباط‌های اجتماعی در فضای مجازی برای کودکان یادآور می‌شود: این دست ارتباطات شخصیت اجتماعی کودک را رشد می‌دهد لذا بچه‌ها نسبت به پیشینیان ارتباط بیشتر و مداوم تری با دوستان‌شان دارند.

وی ادامه می‌دهد: کودکان هر لحظه می‌توانند یکدیگر را ببیند و بازی کنند، حرف بزنند و این باعث افزایش روابط اجتماعی و ارتباطی آن‌ها می‌شود هر قدر دامنه روابط اجتماعی آن‌ها بیشتر شود احساس استقلال بیشتر و توانمندی بیشتری خواهند کرد.

این استاد دانشگاه تأکید می‌کند: حضور دوستان متعدد در فضای مجازی اعتماد به نفس کودک را افزایش می‌دهد در عین حال کودکان از هم چیزهای بسیاری یاد می‌گیرند که می‌تواند مثبت یا منفی باشد اما به هر روی چون در معرض اطلاعات جدید قرار دارند، یادگیری آن‌ها افزایش چشمگیری پیدا می‌کند.

سهرابی می‌گوید: کودکان امروزی هر چه که لازم داشته باشند را در لحظه می‌توانند از فضای مجازی پیدا کنند و این سبب می‌شود که محیط شان غنی تر شود.

وی تفاوت عمده کودکان امروزی با والدینشان را محدودیت شدید اطلاعات در پدر و مادرهایشان می‌خواند و می‌گوید: تفاوت منابع اطلاعات در رشد ‏فکری انسان تاثیر بسیار دارد منابع اطلاعاتی کم باعث رشد کند تر فکر و کم شدن روابط می‌شود اما بچه ‏های امروز در دنیای غنی اطلاعات گزینه‌های بهتری برای انتخاب و فکر کردن دارند و این اطلاعات ‏غنی باعث می‌شود که خیلی رشد یافته تر از والدین شان باشند به همین دلیل ما بچه‌های باهوش تری ‏نسبت به دو سه دهه پیشین داریم.  ‏

آسیب‌های دنیا مجازی به کودکان را چطور کنترل کنیم؟

حجم فوق ‌العاده زیاد اطلاعات بدون مرز و فیلتر در فضای مجازی می‌تواند کودک را تحت ‌تأثیر قرار دهد و منجر به بروز نشانه‌ها و علائمی‌چون استرس و حتی بلوغ زودرس در آن‌ها شود. نکته ای که نباید از آن غافل شد جدی گرفتن اهمیت دنیای مجازی و قواعد آن در تربیت کودک به اندازه دنیای واقعی است. از این رو همان طور که پا به پای کودک تان در خیابان و اجتماع رفتارهای مناسب را به او آموزش می‌دهید، همراه با کودک تان در فضای مجازی وقت بگذرانید و به او رفتار و رویکردهای مناسب در این فضا را بیاموزید.

سهرابی با اشاره به این که بچه‌ها حد و مرز نمی‌شناسند و وارد فضاهایی می‌شوند که ممکن است به آن‌ها آسیب وارد کند، ‏تصریح می‌کند: غوطه وری بدون کنترل بچه‌ها در فضای مجازی ممکن است منجر به ورود آن‌ها به حریم‌هایی شود که هنوز شناخت کافی از آن ندارند یا هنوز شرایط سنی لازم برای ورود به آن مسائل را نداشته باشند نظیر مسائل جنسی یا ارتباط با بزرگسالان ناشناس که درست نیست و... .

وی ادامه می‌دهد: از این رو والدین باید قوانین خانوادگی برای استفاده از اینترنت برای کودکان بگذارند و نظارت کامل و دقیقی بر اجرای آن قواعد داشته باشند، قواعدی نظیر ممنوعیت ‌اشتراک ‌گذاری تصاویر شخصی و خانوادگی، ممنوعیت اشتراک گذاری آدرس خانه و مدرسه، ممنوعیت استفاده از اینترنت در شب و این که والدین هر زمان که بخواهند بتوانند گوشی کودک را بررسی کنند و...  .

این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: وقتی این قبیل قواعد برقرار باشد ناخودآگاه نظارت بر فعالیت کودک در فضاهای مجازی رخ خواهد داد و اگر جایی احساس کردیم که کودک از حریم خود خارج می‌شود به راحتی می‌توانیم جلوی او را بگیریم.

در پایان باید گفت با وجود کودکانی که آگاهی شان چند برابر نسل‌های پیشین خود است، دولت بر اساس پیمان نامه ‏حقوق کودک که جمهوری اسلامی‌ایران نیز آن را پذیرفته است، موظف است که زندگی شایسته ‌ای را برای کودکان فراهم آورد و‏ با توجه به مسئولیت‌ پذیری خود حداقل در ارتباط با کودکان به وظایف خود عمل کند.‏