بحران آب فارس را در آستانه فروپاشی جغرافیایی قرار داده است

بحران آب، بی‌تردید مهمترین چالش قرن جدید به شمار می‌رود؛ بحرانی که بسیاری از نقاط جهان و خصوصا ایران و به ویژه استان فارس را در بر گرفته و علاوه بر پدیده‌های طبیعی، عوامل متعدد انسانی نیز بر دامنه آن افزوده است؛ کارشناسان متفق القول هستند که یکی از آسیب‌های بحران آب دگرگونی جغرافیای سرزمینی خواهد بود.

کارشناس مدیریت آب، کشاورزی و منابع طبیعی اظهارکرد: حجم کل مخازن سدهای استان فارس برابر با ۲۹۳۶ میلیون متر مکعب است که ۴۹۲ میلیون متر مکعب آن حجم مرده قلمداد می‏‌شود و تنها ۲۴۴۴ میلیون مترمکعب حداکثر حجم آب قابل استفاده سدهای نه‌گانه فعال در این استان محسوب می‌شود.

داریوش مختاری عنوان کرد: از حجم ۲۹۳۶ میلیون مترمکعبی در فروردین ۱۴۰۱، برابر با ۱۴۸۲ میلیون مترمکعب (معادل ۵۱ درصد) آبگیری شده و از حجم مفید ۲۴۴۴ میلیون متر مکعب نیز برابر با ۱۰۰۵ میلیون مترمکعب (معادل ۴۱ درصد) آبگیری شده است.

مختاری گفت: در حالی که سال ۱۴۰۰، از حجم ۲۹۳۶ میلیون متر مکعبی، برابر با ۱۵۷۳ میلیون مترمکعب (معادل ۵۳ درصد) آبگیری و از حجم مفید ۲۴۴۴ میلیون متر مکعب نیز برابر با  ۱۰۹۵ میلیون مترمکعب (معادل ۴۵ درصد) آبگیری شد. به عبارتی در زمان مشابه در سال گذشته، معادل ۹۰ میلیون متر مکعب، آب بیشتری در مخازن سدها قابل برداشت بوده است.

او اضافه کرد: با این حال، دیده می‏‌شود که در ۲ سال اخیر، فقط نیمی از ظرفیت کامل سدهای استان پر شده است. تکمیل ظرفیت سدهای استان تنها در سیلاب ناگهانی زمستان ۱۳۹۵ رخ داد. رخدادی که چندان قابل پیش‏بینی نیست و به نظر می‏رسد دوره‌‏های خشکی و کم‌‏آبی بر دوره‏‌های پرآبی و حتی سیلاب‌های ناگهانی فزونی پیدا کرده است.

مختاری خاطرنشان کرد: افزون بر بحران منابع آب سطحی، بحران منابع آب زیرزمینی و تراز منفی و فرونشست بیشتر دشت‏‌های استان نشان می‌‏دهد که دامنه بحران آب استان از مرز فاجعه زیست ‏محیطی گذشته و استان در آستانه یک فروپاشی جغرافیایی قرار گرفته است.

این کارشناس مدیریت آب گفت: بارگذاری بی‌‏رویه کشاورزی آبی در استان بر منابع آب از کمتر از ۲۰۰ هزار هکتار در سال ۱۳۱۰ هجری خورشیدی به نزدیک به ۱ میلیون هکتار فعلی و در همان حال متلاشی ‏شدن مدیریت مشارکتی کهن در ۱۰۰ سال اخیر، هدف‌‏گذاری خطرناک توسعه کلانشهر شیراز، از یک شهر ۲ میلیون نفری به یک شهر ۵ تا ۷ میلیون نفری و انحراف در حقابه‌‏های سنتی رودخانه‌‏های استان از جمله انتقال آب بین حوزه‌ه‏‏ای شیراز و تامین آب صنایع خطرناک آب‏‌بَر از حقابه‌های سدهای درودزن و سلمان فارسی از عوامل و نشانه‌‏های جدی این فروپاشی جغرافیایی است. تا جایی که برای تامین آب شهر جهرم به ناچار یک پروژه انتقال آب از سد سلمان فارسی در دستور کار قرار گرفت.

مختاری همچنین با بیان اینکه از میان سدهای استان فارس، پر چالش‌‏ترین سد، درودزن است، گفت: این سد دارای چند نقطه بحرانی از جمله تامین حقابه سنتی و تاریخی دشت کربال، توسعه بی‏رویه کشت برنج در بالادست سد درودزن، انتقال بین حوض‌ه‏ای برای تامین آب شهر شیراز و تامین آب صنایع فولاد خرامه و تامین ۹۰ درصد آب مصرفی شهر مرودشت است.

او ضمن یادآوری اینکه حجم آب قابل برداشت سد درودزن در سال ۱۴۰۱ برابر با ۲۶۳ میلیون متر مکعب و در سال ۱۴۰۰ برابر با ۱۹۸ بوده است، بیان کرد: از حجم ۱۱۴ میلیون مترمکعبی سد ملاصدرا در سال ۱۴۰۱ برابر با ۶۰ درصد (معادل ۶۸ میلیون متر مکعب) قابل انتقال به سد درودزن و در نتیجه حجم آب قابل برداشت سد درودزن در فروردین ۱۴۰۱ برابر با ۳۳۱ میلیون متر مکعب است.

مختاری همچنین ادامه داد: از حجم ۱۴۵ میلیون متر مکعب آب سد ملاصدرا در سال ۱۴۰۰ برابر با ۱۴۵ میلیون متر مکعب بوده که با افزوده شدن ۶۰ درصد آن (۸۷ میلون متر مکعب) به آب قابل برداشت سد درودزن، کل حجم آب قابل برداشت سد درودزن در سال ۱۴۰۰ برابر با ۲۹۲ میلیون متر مکعب بوده است. به این ترتیب سد درودزن نسبت به سال پیش، برابر با ۳۹ میلیون متر مکعب آب بیشتری قابل دسترس و برداشت داشته است که مقادیر آب زیادی نیست.

این کارشناس مدیریت آب، کشاورزی و منابع طبیعی با بیان اینکه از دیدگاه تحلیلی، چگونگی تخصیص منابع آب سدهای استان مهم است، خاطرنشان کرد: به نظر می‌‏رسد انحرافی که در حقابه‏‌ها پدید می‏‌آید به مرور دامنه‏ منازعات آب را افزون خواهد کرد.

مختاری با بیان اینکه توسعه بی‌‏رویه کلانشهر شیراز و هدف‏گذاری این شهر برای یک کلانشهر ۵ تا ۷ میلیون نفری برای یک زیست پایدار ابدا مناسب نیست، افزود: تخصیص حدود ۶۰ میلیون متر مکعب آب در فاز دوم از سد درودزن به شهر شیراز افزون بر ۵۰ میلیون متر مکعب پیشین از سد درودزن به این شهر، تخصیص نزدیک به ۲۰ میلیون متر مکعب آب به صنایع فولاد خرامه، تخصیص پساب شهر شیراز به فولاد کوار، به طور تدریجی یک بی‏نظمی فراگیری در مدیریت منابع آب پدید آورده که به طور عمده از سدسازی‏‌های بدون مطالعه ناشی شده است و سرانجامی جز فروپاشی جغرافیایی برای استان فارس ندارد.

او با بیان اینکه، تامین آب شیراز با این شیوه، زمینه توسعه بی رویه این کلانشهر به ویژه در ارتفاعات دراک و توسعه باغشهرها در شهرک صدرا را فراهم خواهد کرد، گفت: برای نمونه دیگر، بخش قابل توجهی از گندم مرغوب استان فارس با سرریز سیلاب‏‌های سالیانه و آرام گرفتن تدریجی منابع آب سطحی رودخانه کُر با کمک ۱۲ بند سنتی هزاره در جلگه حاصلخیز کربال بود، تولید می‏‌شد.

مختاری ادامه داد: حذف تدریجی حقابه کربال که به دنبال ساخت سدهای درودزن، ملاصدرا و سیوند پدید آمد، ضمن مغایرت شدید ساخت این سدها با عدالت اجتماعی، عملا مواد قانون توزیع عادلانه آب را تا مرز بی‏‌عدالتی خنثی کرد و سرانجام آن، پرهیز از کشت ۵۰ هزار هکتار اراضی مرغوب و مسطح جلگه سرسبز کربال و ناچارشدن برای تامین گندم و پدیدآوردن بحران آب زیرزمینی در سایر دشت‏‌های استان بوده است.

این کارشناس مدیریت آب گفت: همین برداشت غیرحقوقی و غیرشرعی از حقابه‌‏ها، برای سد سلمان فارسی نیز کلید خورده است. پروژه‌‏های خطرناک انتقال آب، ادامه همان شیوه‌‏های خام مدیریتی‌ست؛ بهتر است در قالب طرح‏‌های تعادل‏‌بخشی منابع آب زیرزمینی به ویژه استقرار مدیریت مشارکتی منابع آب زیرزمینی، بخشی از این منابع را نجات دهیم و اندکی پایداری به منابع آب استان بازگردانیم.