داغ بر دل باغ های شیراز

مرجان دهقانی-«خبرجنوب»/ روزگاری، شیراز هوای دل‏انگیزی داشت و از ریزگردها خبری نبود. به جای گرد و خاک، هوایی خنک از مسیر قنات‏های شیراز می‏گذشت و نوازشمان می‏کرد. پاییز که از راه می‏رسید، انار باغات قصرالدشت در زیر خس و خاشاک نگهداری می‏شد و در این سردخانه طبیعی، خاصیت دارویی برای آنفلوانزای زمستانی پیدا می‏کرد. مدیریت باغ‏های محدوده شهرها تا پیش از شکل‏ گیری نهاد شهرداری در حدود 100 سال پیش، مبتنی بر مدیریت مشارکتی بود و مدیریت باغات با یک بافت باغداری معیشتی توسط باغداران انجام می‏شد به طوری که مشارکت باغداران در قالب روابط حقوقی موجود و به طور عمده اَشکال مالکی و یا غارس-مالکی انجام می‏گرفت و بنا به توافق‏های عرفی یا شرعی، اقدام به توسعه باغ‏ها و تامین منابع آب (از منابع قنات) مورد نیاز آن می‏شد.

با گسترش شهرنشینی، کم کم حوزه اختیارات باغداران محدود شد و این مسئله موجب شد نزدیک به 2700 هکتار از 3500 هکتار باغ‏های قصرالدشت شیراز کم کم از بین بروند و فقط 20 درصد مساحت باغات باقی مانده است. در همان حال، توسعه شهرنشینی موجب گردید که منابع آب 3500 هکتار باغات شیراز به مرور به دنبال توسعه ساخت و سازها و حفر چاه‏ها و فضای سبز شهری، تغییر کاربری دهد به طوری که امروز تنها یک سوم نیاز آبی 800 هکتار باغات باقی‏مانده شهر قابل تامین است و با این کمبود شدید آب، در کمتر از 5 یا 10 سال آینده کل باغات خشک خواهد شد.

داریوش مختاری، کارشناس و پژوهشگر حوزه مدیریت آب، کشاورزی و منابع طبیعی بیشتر منتقد دیدگاه و عملکرد برخی مدیران و تصمیم گیرندگان شهری شیراز است.

کنشگر حوزه باغهای شیراز، نگاهی انتقادی به مدیریت شهری در پیوند با حفظ باغهای شیراز دارد. مشکلات باغات شیراز و راهکارهای برون رفت از این چالش ها موضوع گفت و گوی «خبرجنوب» با وی شده که از نظرتان می گذرد. 

توصیف شما از شیراز کنونی و زندگی شهرنشینی چگونه است؟

امروزه، محدودیت‏های فراوان شهرنشینی اجازه نمی‏دهد حقوق از دست رفته محدوده باغات شیراز را بستانیم. به این ترتیب، سال‎ها گذشته است و رسیده ایم به یک زندگی شهرنشینی و یک سکونتگاه با دغدغه کم آبی و سرانه فضای سبز اندک. باغات قصرالدشت ساعت به ساعت آب رفته اند. به شیرازی رسیدیم که هویت اصلی‏ اش کم کم از دست رفته است. هسته‏ های کوچک تاریخی‏ اش دایم در مسیر تاخت و تاز ویرانگر توسعه شهرنشینی قرار گرفته است و آنچه برای نسل‏های کنونی و آینده باقی ‏مانده، ساختمان‎های مسکونی با تک درختانی است و دیگر هیچ. از بلندای دروازه قرآن که شیراز را بنگریم به خوبی می‏بینیم که تاریخ این شهر در گرداگرد آپارتمان‏ها و تراکم ‏فروشی‏ها محو شده است.

همچنین، به دنبال توسعه بی‏ رویه شیراز به سمت شمال و شمال غرب و توسعه باغشهرهای صدرا، امکان برطرف‏ کردن دو سوم کمبود آب همان 800 هکتار باقی مانده باغات قصرالدشت از محل خط دوم انتقال آب شهر شیراز از سد درودزن نمی‎باشد. اگرچه می توان با یک بازنگری در تخصیص ۷۰ میلیون مترمکعب آب انتقالی درودزن به شیراز، به آسانی حقابه از دست رفته باغات شیراز را که بخش جزیی از ۷۰ میلیون مترمکعب یادشده است، تامین و عرضه کرد.

از باغ های تاریخی که در آستانه تخریب قرار دارند برایمان بگویید.

افزون بر هسته باغات قصرالدشت، نزدیک به 14 باغ تاریخی شیراز در آستانه تخریب نهایی قرار داشته و هر ساله نه تنها شاهد ریزش بخش‏هایی از ساختمان کوشک‏های آن ها می‏باشیم بلکه پی در پی عرصه و اعیانی آنها در معرض آسیب‏های عمدی و سهوی قرار گرفته است.

 از جمله می‏توان باغ تاریخی شاهپریان (واقع در ضلع شمالی خیابان قصرالدشت، مابین کوچه 85 و 93، کوشک در آستانه تخریب نهایی)، باغ تاریخی سلامت‏ آباد (واقع در تقاطع کوچه 3 شهید رمضانی و کوچه 2 صاحب‏ الامر خیابان همت شمالی)، باغ تاریخی نوابی (واقع در ضلع شمالی میدان قصرالدشت واجد بزرگترین کوشک تاریخی قاجاریه و در آستانه ویرانی کامل)، باغ تاریخی معینیه یا امام جمعه (بلوار چمران شمالی-کوشک در آستانه ویرانی کامل)، باغ تاریخی باغشاه (ضلع جنوب غربی میدان امام حسین، بقایای باغ قابل احیاست.)، باغ تاریخی صاحب اختیار (ضلع شمالی بلوار زند، کوشک سالم و نیازمند تملک عرصه و اعیانی است)، مجموعه باغ تاریخی باغ تخت قراچه (چهارراه باغ تخت، مرکز آموزش پیاده ارتش)، باغ تاریخی نو (باغ همجوار هتل سعدی واقع در ضلع جنوبی خیابان قرآن روبروی باغ جهان نما)، باغ تاریخی تازه کشف‏ شده جعفرآباد (ضلع غربی خیابان قرآن و شمال غرب چهارراه حافظیه)، باغ تاریخی حکیمیان (خیابان آستانه)، باغ تاریخی فرزانه (خیابان انقلاب اسلامی، نادر)، باغ تاریخی گلخانه (خیابان گلخون روبروی باغ نوابی)، باغ تاریخی جنّت (بلوار امیرکبیر)، باغ تاریخی ایلخانی (واقع در بافت تاریخی شیراز) را نام برد.

افزون بر این فهرست، می‏توان باغ تاریخی کفشگر (محل بیمارستان نمازی)، باغ تاریخی خلیلی (محل بیمارستان خلیلی)، باغ تاریخی سنقری (بوستان خلدبرین فعلی)، قطعه باقی‏مانده باغ تاریخی صفا (نبش کوچه 1 خیابان ارم)، باغ تاریخی مُنشی‏ باشی، باغ تاریخی عطاء‏الدوله (نبش خیابان مشکین ‏فام)، باغ تكیه هفت‏ تنان، باغ تاریخی درکی و ده‏ها باغ تاریخی دیگر را نام برد. ده‏ها هزار خانه باغ شخصی و تاریخی در بافت تاریخی شیراز، رنگ و بوی تاریخ شیراز را دارند و حفاظت از آنها نیازمند اقدام‏های بزرگ و پیوسته حفاظتی و بهسازی است.

راهکارهای برون‏ رفت از این مشکلات چیست؟

اکنون باید کارهایی انجام داد؛ کارهایی از جنس فرهنگی و ترویجی. لازم است در سیاست‏های فعلی مدیریت شهری شیراز بازنگری شود. تقریبا صد در صد اعتبارات عمرانی شهرداری برای ساخت پل‏ها و تونل‏ها و بسترسازی برای توسعه معابر و تامین فضای فیزیکی و عبوری برای خودروهای بیشتر هزینه می‏شود؛ در حالی که تخصیص منابع اعتباری در شهرداری شیراز می‏باید دگرگون شود و از نگاه سازه‏ای به نگاه نرم‏افزاری و مدیریتی تغییر یابد.

اعتبارات برای نگهداری باغات با رعایت ماده (9) قانون حفظ کاربری باغات شهری پیش بینی و هزینه شود. هر کدام از خانه‏باغ‏ها، خیابان‏ها و پهنه‏ های تاریخی شیراز در بافت تاریخی و بافت میانه، واجد تاریخ به نسبت طولانی لااقل از دوره صفویه به این سو هست. تاریخ‏ نگاری این آثار نیازمند پژوهش‌‎های تاریخی و عمقی فراوان است که بدون حمایت مالی از پژوهشگران، استادان دانشگاه و کنشگران امکان‏پذیر نیست.

 تالیف به زمان مناسبی نیاز دارد. بهتر است حمایت لازم از مولفین، تاریخ‏نگاران و تاریخ‏ پژوهان به عمل آید. ده‏ها و بلکه صدها کتاب به نگارش بیاید. همچنین لازم است خانه‎باغ‏ها ثبت تاریخی شوند.  برگزاری اردوهای دانش‏ آموزی در یکی از باغات قصرالدشت، تاثیر شگرفی بر شکل‏ گیری باورهای زیست‏ محیطی در کودکان دارد و مشخصا، سرمایه‏ گذاری روی نسل‏های بعدی است. می‏توان با بهسازی دست کم یک باغ ده هکتاری و مناسب‎سازی محیط فیزیکی باغ با رعایت طبیعت‎گردی و حفظ درختان و محیط باغ و اصول حفاظت فیزیکی برای کودکان، محیط تفریحی مناسبی برای کودکان فراهم کرد. راهکار دیگر، ساخت موزه باغات است. برای ساخت موزه باغات شیراز، دو باغ پیشنهاد می‏شود؛ اول، باغ تاریخی مینو (خانه مهدی نمازی واقع در کوچه 8 خیابان خیام). دوم، باغ تاریخی نوابی در میدان قصرالدشت. تاسیس کتابخانه و بایگانی اسناد باغ‏ها و خانه باغ‏های شیراز و تهیه آلبوم‏های عکس از چند هزار خانه باغ و عرصه‏ی باغی شیراز نیز می‏تواند راهکار فرهنگی ارزشمندی باشد. این آثار در  موزه‏ ی باغات نگهداری شوند. موزه باغات با باغ-موزه تفاوت دارد. در باغ-موزه، هرگونه اشیاء تاریخی می‏تواند به نمایش گذاشته شود و به واقع یک موزه آثار تاریخی در محل یک باغ مستقر می‏شود. چنین پروژه‏ای، توسعه‏خواه هست و منجر به رشد ساخت و ساز پیرامون محل موزه می‏شود. در حالی که کار موزه باغات صرفا، معرفی باغات تاریخی شیراز از راه درج آلبوم‏های عکس، سردر باغات تاریخی و محورهای گردشگری باغات است.  ساخت موزه باغات، ترویج باغگردی و گردشگری باغات تاریخی و تغییر دیدگاه نسل کنونی و آینده نسبت به اهمیت حفظ باغات تاریخی می باشد. مخاطبان موزه باغات، شهروندان به ویژه کودکان و دانش ‏آموزان و دانشجویان رشته‏ های معماری و شهرسازی می‏باشند. تعریف و اجرای یک جایزه شهری با نام شهروند زیست‎محیطی و به منظور تشویق شهروندان فعال در حوزه زیست‏ محیطی، راهکار زیربنایی دیگری است. پیش‏ نیاز اجرایی آن شامل تعریف مفاهیم و مرامنامه شفاف و اساسنامه در قالب موسسه یا هسته مستقل هیات امنایی با نمایندگانی از صنوف و باغداران و مدیران دولتی و همانند آن می‏باشد.